Çerkez Kültürü

--------------------------------------------------------------------------------

Kafdağı´nin
Kanatları
Murat Papşu
(Atlas Dergi Atlas Dergi / Çerkesler NO: 2003/03)Çerkeslerin
efsanevi yoldaşıydı at. Atcılık da binlerce yıllık geçmişten süzülerek
gelen bir uğraş. Ancak, yüz yıldan fazla süren yıkıcı Kafkas- Rus Savaşı
ve sürgün zamanlarında Çerkes at cinslerinin hemen tamamı kayboldu. Bu
eşsiz atlardan geriye sadece tek bir cins kaldı.
Her Çerkes, ata özel bir bağıllık, sınırsız bir sevgi
duyar. Onu kardeş sayar, özenle korur. Ata duydukları bu yakınlık ona
verdikleri isme de yansır. Çerkesler, ata " şı " der; ki bu aynı zamanda
erkek kardeş anlamındadır. Öyle ki Çerkesler, mahmuzu ilk gördüklerinde
ne işe yaradığını anlamamışlar ve ata acı vereceği gerekçesiyle
benimsememişler. Yine aynı nedenle Çerkes, yumuşak deri uçlu kamçısyıla
atına nadiren vurur. Onlar kamçıyı sadece bir simge olarak taşır. Kamçı
genç kızın sevgilisine verceceği güzel bir hediye veya atlı oyunlarda
ödül olabilir ancak.
Nitekin atla ilgili gelenekler Çerkeslerin yaşamında
önemli yer tutar. Örneğin, misafir olunan bir yerden ayrılırken at, başı
eve doğru bakacak şekilde durdurulur ve öyle bilinir. Sağdan dönerek
avludan çıkmak gerekir, keza at kesinlikle kamçılanmaz. Aksi şekilde
davranmak ev sahibinin konukseverliğinden memnun kalınmadığını gösterir.
Çerkes geleneklerine göre bir kadının veya yaşlının önünden atla geçmek
büyük ayıptır. Atlı 30-40 metre kala atından iner, karşılaştığı kişi
yürüyorsa saygılı bir şekilde durur ve sağ tarafından geçmesini bekler.
Karşılaştığı kişi yerinde duruyorsa atının dizginlerinden tutarak
yanından geçmesi gerekir. Atlının karşıdan gelen bir kadına veya yaşlı
bir adama rastladığında atından inerek gideceği yere kadar ya da izin
verilinceye kadar ona eşlik etmesi gerekir. Atlıya yaya karşılaştığında
önce atlı selam verir. Atlı olarak bir yere gidilirken herkesin konumuna
göre bulunması gereken yer belidir. Yaşça küçük olan, „thamade“ nın
(yaşlı) solunda yerini alır. Thamadeye birden fazla atlı eşlik ediyorsa
büyük olan solunda, daha genç olan sağında yer alır. Ölüm haberi getiren
atlı atın ters tarafından, yani sağından iner. Bunun dışında atın
sağından inmek uğursuzluk sayılır.
En ünlü Çerkes atı cinsleri Şoloh ve Beçkan´dı.
Şoloh, Bestav´da ve Zelençuk vadilerinde, Beçkan ise Adigey
topraklarında yaygındı. bu cinslerin Kirim pazarlarında yerli koşu atlarından 25 kat fazla fiyat
verilirdi. Şoloh cinsi atların özelliği, toynakların bardak biçiminde
olmasi ve arka tırnakların olmamasıydı; bunun için nala ihtiyaç
duymuyorlardı. Beçkan, özellikleri açısından eşsiz bir binek atıydı. Çok
sabırlı ve dayanıklı, Çerkeslerin yasamının ayrilmaz parçası olan
biniciligin bütün gereklerine son derece uygundu. Gerektiğinde yemsiz
3-4 günlük yola dayanabiliyordu. Halk arasındaki tarifiyle Beçkan;
„Boynu düzgün, sagrısı mantara benzer, geyiğinki gibi dik baldırları
vardır. Kasığı dardır, genişliği üç parmağı geçmez. Bir kaburgası
fazladır ve dolaysıyla gücü de fazladır “.
Kundeyt cinsi ise 7-9 yaşına kadar genellikle
özelliklerini göztermez. Bu cinsin kısrağını iki yaşına kadar basit bir
cinsten ayırmak zordur; cok tüylü ve gösterişsizdir. Ama iki yaşından
sonra değişmeye başlar. Tüyleri düzelir, karnı toplanır, kulakları
sivrilir, asıl görünümünü almaya başlar.
Bu cinslerden baska Zelençuk vadilerinde prenslerin
adlariyala anilan Alheskir, Hağundoko, Hatohşoko cinsleri ve
Yecebukay´da Yivuan cinsi atlar biliniyordu. Bu cinsler mükemmel binek
atı nitelikleriyle ve prenslerin özel damgalarıyla tanınıyordu.
Çerkesler atı sadece binmek için yetistirirler ve sadece aygırlara ve
iğdiş edilmiş atlara binerlerdi. Kisrak süreleri sadece üreme amacıyla
tutulurdu.
En varlıklı ve nüfuzlu at yetiştiricisi olan Çerkes
prenslerinin süreleri hiçbir zaman 150-200 kısrağı geçmezdi. Kendi
damgası olan her prens kendi at cinsine sahip olabiliyordu. Çerkesler
ayrıca donlarına göre atların nitelikleri olduğuna inanırlardı. Tarihçi
ve etnograf A. H. Zafes´in yazdığına göre tercihleri demir kırı ve doru
idi, alacalı at hiç yetiştirmezlerdi.
Rus- Kafkas Savaşı ve sürgün zamanlarında Çerkes at
cinslerinin hemen tamamı kayboldu. Kalan cinsler de Rusya´daki iç savaş
yıllarında yok oldu. Son Şoloh cinsi atlar da Birinci Süvari Ordusu´nun
birlikleri için dağlardaki otlaklarından indirildi ve kaybolup gittiler.
Kafkasya´da Sovyet iktidarıyla birlikte Çerkes atcılığının da sonu
geldi. Çerkeslere at sahibi olmaları yasaklandı. Zelençuk vadilerinde
kalan cins atlar da ilk Sovyet haraları kurulunca diğer cinslerle
karıştı. Böylece 25-35 Çerkes atı cinsinden bugüne sadece Şağdiy
kalabildi. Kalan bu tek Çerkes atı cinsi, dünya atçılık literatüründe “
Kaberdey “ (Kabardian) cinsi olarak bilinir. En iyi dağ atlarından biri
kabul edilir. Kaygan dağ patikalarında yürümek, nehir gecmek, derin
karda ilerlemek konusunda inanilmaz yetenekleri vardır. Dik kayalık
patikalarda dengesini çok iyi korur. Ani ısı değişikliğinde ve hava
basıncına karşı dayanıklıdır. Ayrıca karanlıkta ve yoğun siste yollarını
bulmalarını sağlayan şaşmaz yön duygularına sahiptir. Yüz elli kilogram
yükle günde 100 kilometre yol kat edebilirler. 1935-36´da Kafkas
Dağları´nda yapılan bir trialde Kaberdey atları üç bin kilometrelik
mesafeye kötü hava ve arazi koşullarında
37 günde tamamladılar. Bu konudaki rekor “ Aza “ adında bir kısrağa
ait: Dağ eyeriyle ve tam yüklü olarak 100 kilometreyi dört saat 25
dakikada kat etti.
Kaberdey atları genellikle cinslerini doğal olarak
sürdürürler, yılkı halinde dolaşırlar. Rivayete göre soyu Cengiz Han´ ın
en gözde aygırından gelmektedir. Son derece sakin ve itaatkâr huylu
oldugu icin tercih edilir. Kaberdey atından çaprazlama sonucu dört yeni
nesil elde edildi. Bunlardan İngiliz- Kaberdey atı, cins olarak 1966´da
resmen kabul edildi.
En iyi Kaberdey atları Karaçay- Çerkes
Cumhuriyeti´nde Malokaraçayev ve Malkin, Kaberdey- Balkar
Cumhuriyeti´nde Guaran haralarında yetiştiriliyor. Bu haralarda atlar
yazın yüksek yaylalarda, kışın dağ yamaçlarında tutuluyor. İki yaşına
geldiklerinde koşu
performansları deneniyor. Kaberdey atı diğer koşu atları kadar hızlı olmasa da diğer atçılık
sporları icin son derece uygun özelliklere [/size]